Open Access

Podstawowe deklaracje ruchu Open Access

1. Budapest Open Access Initiative (2002) - pierwsza międzynarodowa deklaracja, która przedstawia strategie i cele dostępu do komunikacji naukowej.
2. Bethesda Statement on Open Access Publishing (2003) - deklaracja określa zasady szybkiego i darmowego dostępu do wiedzy naukowej oraz tego, kto mógłby wesprzeć inicjatywę.
3. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities (2003) - deklaracja Berlińska powstała w celu promowania internetu jako instrumentu będącego podstawą dla globalnie pojętej wiedzy.
4. OECD Declaration on Access to Research Data From Public Funding (2004) - deklaracja dotycząca bezpłatnego dostępu do danych uzyskiwanych dzięki środkom publicznym. Deklarację podpisały 34 państwa, w tym Polska.
5. Amsterdam Call for Action on Open Science (2016) - deklaracja amsterdamska w pełni popierająca ruch Open Access i opowiadająca się za otwartym dostępem do wszystkich publikacji naukowych.

1. Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce (2015)
2. List Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego - Jarosława Gowina z dnia  10 lutego 2017 r.
3. Zalecenie Komisji Unii Europejskiej w sprawie dostępu do informacji naukowej oraz jej ochrony (2018)

1. Koalicja Otwartej Edukacji (KOED) - porozumienie organizacji pozarządowych i instytucji działających w obszarze edukacji, nauki i kultury wspierające tworzenie otwartych zasobów edukacyjnych i promujące związane z nimi dobre praktyki i narzędzia. Reaguje na każdy projekt ustawy czy rozporządzenia dotyczący regulacji związanych z dostępem do wiedzy. Przygotowuje stanowiska i rekomendacje w kluczowych sprawach związanych z prawem autorskim, edukacją, nauką i kulturą. Koalicja została założona przez 4 instytucje reprezentujące edukację i naukę: Fundację Nowoczesna Polska, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich oraz Stowarzyszenie Wikimedia Polska. Z każdym rokiem do Koalicji przystępują kolejne instytucje i organizacje. Aktualna lista koalicjantów
2. CEON Otwarta Nauka - serwis zajmujący się problematyką otwartości w badaniach naukowych i edukacji. Omawia podstawowe kwestie związane z otwartą nauką, zawiera aktualne informacje o dobrych praktykach, narzędziach i wydarzeniach, a także bazę wiedzy na temat otwartych modeli komunikacji naukowej. Serwis prowadzony jest przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW.
3. Platforma Otwartej Nauki (PON) - portal działający na rzecz zwiększenia dostępności, widoczności i oddziaływania dorobku polskich naukowców. Wspiera badaczy, wydawców czasopism i instytucje naukowe w dzieleniu się wiedzą. Opracowuje i udostępnia narzędzia informatyczne oraz rozwiązania organizacyjne i prawne ułatwiające instytucjom tworzenie własnej infrastruktury otwartego dostępu.
4. Uwolnij naukę - portal Koalicji Otwartej Edukacji. Zawiera cenne informacje na temat ruchu Open Access dla autorów, bibliotek, wydawnictw, uczelni i studentów.

Program publikowania otwartego Elsevier w ramach licencji krajowej 2022-2024

W styczniu 2023 został wznowiony program A dla artykułów wysłanych do recenzji w 2023 r. z nową pulą 1013 artykułów, przy czym zmienia się lista czasopism objętych tym programem, co jest powiązane z ograniczeniem zakresu licencji na dostęp do czasopism. Bez przerwy działa program B dla artykułów wysłanych do recenzji w 2021 r. Afiliacja autorów w programach A i B jest weryfikowana przez lokalnych administratorów w instytucjach. Kontakt do lokalnych administratorów można uzyskać pod adresem wbn@icm.edu.pl. Program jest przeznaczony dla autorów korespondencyjnych afiliowanych w instytucjach, które są objęte licencją krajową Elsevier (Pomorski Uniwersytet Meczyczny w Szczecinie jest objęty licencją krajową Elsevier). Autorzy publikujący w programie A są zwolnieni z opłaty APC. Więcej informacji na temat programu publikowania otwartego Elsevier znajduje się na stronie: https://wbn.icm.edu.pl/publikowanie-otwarte/#elsevier_oa

Program publikowania otwartego Springer 2022-2024

Program umożliwia autorom afiliowanym w polskich instytucjach akademickich publikowanie artykułów otwartych na licencji CC-BY w czasopismach hybrydowych Springer. Koszty publikacji artykułów w ramach programu są pokrywane z opłaty za licencję krajową Springer ze środków MEiN. Więcej informacji na temat programu publikowania otwartego Springer znajduje się na stronie: https://wbn.icm.edu.pl/publikowanie-otwarte/#springer_oa

Program Institutional Open Access Program (IOAP) szwajcarskiego wydawnictwa MDPI

Dzięki programowi autorzy Autorzy afiliujący na PUM mogą uzyskać 10% zniżki za opublikowanie artykułu (APC - Article Processing Charges) w czasopismach tego wydawcy. MDPI wydaje czasopisma w trybie Open Access (OA) opartych na licencji Creative Commons (CC BY), w tym z Impact Factor (IF).

Program publikowania w ramach licencji LWW

Program jest przeznaczony dla autorów korespondencyjnych afiliowanych w instytucjach uczestniczących w konsorcjum. Program obejmuje 254 czasopisma hybdrydowe LWW. Program pozwala na publikację bez opłat dla autorów określonej puli artykułów przyjętych do publikacji w bieżącym roku. Pula nie jest rozdzielona na instytucje i artykuły będą włączane do programu w kolejności zgłoszeń dokonywanych przez autorów po przyjęciu artykułów do publikacji. W roku 2021 zostało opublikowanych 6 z puli 20 artykułów. W 2022 r. program obejmuje zmniejszoną w stosunku do roku ubiegłego pulę 13 artykułów.

Autor, który chce skorzystać z programu powinien, po otrzymaniu od akceptacji artykułu od redakcji, skontaktować się emailowo z koordynatorem licencji LWW, przesyłając pierwszą stronę zaakceptowanego artykułu. Koordynator zweryfikuje afiliację autora (powinna być zgodna z listą instytucji w konsorcjum) oraz uwidocznienie jej na artykule. W przypadku pozytywnej weryfikacji koordynator przekaże autorowi kod do bezpłatnej publikacji OA. Licencja LWW wraz z programem publikowania jest koordynowana od 2021 r. bezpośrednio przez przez wydawcę, osoba kontaktowa: Katarzyna Czerwińska, Katarzyna.Czerwinska@wolterskluwer.com. Informacja o programie jest także dostępna na stronie wydawcy. Więcej informacji na temat programu publikowania otwartego LWW znajduje się na stronie: https://wbn.icm.edu.pl/publikowanie-otwarte/#lww_oa

Otwarty dostęp do publikacji dzielimy na:

• ze względu na uprawnienia do korzystania:
  • gratis – umieszczenie dokumentu do wykorzystywania w ramach tzw. dozwolonego użytku w otwartym internecie,
  • libre – umieszczenie dokumentu do wykorzystania na wolnej licencji  (np. licencje Creative Commons) w otwartym internecie.

• ze względu na posadowienie zasobu:
  • złota droga (Gold Open Access) – pełny tekst dokumentu jest dostępny na stronie czasopisma lub wydawcy,
  • zielona droga (Green Open Access) – pełny tekst dokumentu jest dostępny w repozytorium. Repozytoriami nazywamy serwisy internetowe, w których umieszcza się dokumenty w celu ich udostępniania. Najpopularniejszymi rodzajami repozytoriów są te instytucjonalne, które gromadzą dokumenty tworzone przez autorów z danej instytucji, oraz dziedzinowe, w których znajdziemy dokumenty powiązane z konkretnymi dziedzinami naukowymi.

Licencje CC pozwalają zastąpić tradycyjny model „Wszystkie prawa zastrzeżone” zasadą „Pewne prawa zastrzeżone” – przy jednoczesnym poszanowaniu zasad prawa autorskiego. Licencje CC oferują różnorodny zestaw warunków licencyjnych – swobód i ograniczeń. Dzięki temu autor może samodzielnie określić zasady, na których chce dzielić się swoją twórczością z innymi. Wszystkie oferowane przez Creative Commons licencje są darmowe.

Twórca korzystając z licencji zawsze zachowuje prawa autorskie, jednocześnie umożliwia innym kopiowanie i rozpowszechnianie, dodatkowo może określić czy ich wykorzystywanie może odbywać się wyłącznie w warunkach niekomercyjnych lub ograniczyć możliwości tworzenia utworów zależnych.

Typy licencji Creative Commons:

1. Uznanie autorstwa (CC BY) - licencja zezwalająca innym na rozpowszechnianie, remiksowanie, zmienianie i tworzenie w oparciu o licencjonowany utwór, także do celów komercyjnych. Warunkiem jest oznaczenie autora tego utworu. Licencja ta jest najbardziej liberalną licencją CC.
2. Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach (CC BY-SA) - licencja pozwalająca na remiksowanie, zmienianie i ulepszanie, również w celach komercyjnych, pod warunkiem oznaczenia autorstwa i udostępniania utworów zależnych na tych samych warunkach. Na podobnych zasadach działają licencje "copyleftowe" wolnego i otwartego oprogramowania. Wszystkie utwory zależne, czyli powstałe w oparciu o Twój utwór, będą udostępniane na tej samej licencji, z możliwością użytku komercyjnego.
3. Uznanie autorstwa-Bez utworów zależnych (CC BY-ND) - licencja zezwala na rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu zarówno w celach komercyjnych i niekomercyjnych, pod warunkiem zachowania go w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych).
4. Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne (CC BY-NC) - licencja pozwala innym remiksować, dostosowywać i opierać się na dziele w celach niekomercyjnych. Chociaż ich dzieła muszą wskazywać autora i mieć niekomercyjny charakter, to dalsze utwory zależne nie muszą być licencjonowane na tych samych warunkach.
5. Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach (CC BY-NC-SA) - licencja pozwala innym remiksować, zmieniać utwór  w celach niekomercyjnych - pod warunkiem uznania autorstwa oraz licencjonowania utworów zależnych na tych samych warunkach.
6. Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych (CC BY-NC-ND) - licencja najbardziej restrykcyjna spośród wszystkich sześciu licencji CC. Pozwala jedynie na pobieranie utworu i dzielenie się nim z innymi, tak długo jak autorstwo zostaje uznane, a utwór nie jest modyfikowany lub wykorzystywany komercyjnie.

Więcej informacji na temat licencji CC można znaleźć w serwisie Creative Commons Polska.

Bazy, platformy ułatwiające wyszukiwanie publikacji w otwartym dostępie

Polska Platforma Medyczna: portal zarządzania wierzą i potencjałem badawczym (PPM)- platforma prezentująca i promująca osiągnięcia naukowe i potencjał badawczy w  zakresie medycyny, farmacji, stomatologii, zdrowia publicznego, bezpieczeństwa i higieny pracy, ergonomii i ochrony zdrowia. Częścią PPM jest repozytorium Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie PPM-PUM dostępne pod adresem: https://ppm.pum.edu.pl.

Biblioteka Nauki - platforma udostępnia w sposób nieodpłatny i otwarty pełne teksty publikacji naukowych. Jest prowadzona przez ICM UW we współpracy z wydawcami oraz bazami indeksującymi.

AZON: atlas zasobów otwartej nauki - platforma udostępniająca książki, czasopisma, materiały dydaktyczne, prezentacje, zdjęcia, skany 3D, pliki audio i wideo, bazy danych i wiele innych...

CORE - baza zawierająca pełne teksty publikacji z otwartych  czasopism naukowych i repozytoriów z całego świata.

Get The Research - bezpłatna platforma, na której znajdują się wiarygodne wyniki badań naukowych z wielu dziedzin nauki. zawiera dziesiątki milionów otwartych artykułów z indeksu Unpaywall. Celem twórców Get The Research jest zapewnienie nowego poziomu dostępności recenzowanych artykułów naukowych. Platforma uruchomiona została przez Impactstory.

DOAJ (Directory of Open Access Journals) - serwis indeksujący recenzowane czasopisma naukowe OA

DOAB (Directory of Open Access Books) - serwis indeksujący recenzowane książki naukowe OA

Biblioteki cyfrowe

Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa Pomerania

Biblioteka Cyfrowa Biblioteki Narodowej POLONA

Federacja Bibliotek Cyfrowych

Repozytoria danych badawczych

Zenodo
Repozytorium opracowane przez inicjatywę OpenAIRE i CERN międzynarodowe repozytorium danych badawczych umożliwiające naukowcom zajmującym się wszystkimi dziedzinami wiedzy proste archiwizowanie i dzielenie się opracowanymi przez siebie danymi badawczymi. Przeznaczony dla tzw. małych danych.

MOST DANYCH
Repozytorium opracowane przez Politechnikę Gdańską, Uniwersytet Gdański oraz Gdański Uniwersytet Medyczny. Zarejestrowane jest w bazie Open DOAR oraz Re3data. Indeksowane jest przez Data Cite, Google Dataset Search, Data Citation Index (WoS).  Spełnia wszelkie wymogi stawiane przez NCN. Dane udostępniane są zgodnie z zasadami FAIR, każdy dataset otrzymuje identyfikator DOI. Więcej

RepOD
Repozytorium Otwartych Danych opracowane przez ICM UW w ramach działań Platformy Otwartej Nauki archiwizujące i udostępniające wszystkie dane wytworzone, zebrane i opracowane na potrzeby badań naukowych. Przeznaczony dla tzw. małych danych.

Repozytorium PPM
Repozytorium otwartych danych badawczych Polskiej Platformy Medycznej

MX-RDR
Macromolecular Xtallography Raw Data Repository - dziedzinowe repozytorium krystalograficzne służące do udostępniania surowych danych dyfrakcyjnych zarejestrowanych dla kryształów makromolekuł. Repozytorium jest prowadzone przez ICM UW i zespół projektowy w Zakładzie Krystalografii UAM w Poznaniu.

RDS
Repozytorium Danych Społecznych - dziedzinowe repozytorium służące do udostępniania jakościowych i ilościowych danych społecznych. Repozytorium jest prowadzone przez ICM UW, Instytut Studiów Społecznych im. Prof. Roberta Zajonca UW oraz Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

Repozytoria danych badawczych NIH
Amerykański National Institute of Health współtworzy i promuje wiele specjalistycznych repozytoriów danych badawczych, spośród których wiele udostępniania tzw. duże dane zebrane w ramach konkretnych projektów. Na stronie NIH znajduje się tabela opisująca poszczególne repozytoria, informująca o ich stopniu otwartości i procedurach umieszczania w nich danych.

Materiały dodatkowe dotyczące repozytoriów otwartych danych badawczych:

• Selekcja i przygotowanie danych badawczych do udostępniania
• Jak korzystać z zasobów w repozytoriach danych
• Prawne aspekty otwierania danych badawczych – poradnik

Więcej informacji na temat danych badawczych, zarządzania danymi oraz archiwizacji i udostepniania danych można znaleść na stronie: https://www.pum.edu.pl/uniwersytet/uczelnia/biblioteka/dane_badawcze/

Bazy indeksujące repozytoria

OpenDOAR
Międzynarodowa baza indeksująca biblioteki cyfrowe, repozytoria instytucjonalne i repozytoria danych badawczych wysokiej jakości. Baza umożliwia wyszukiwanie samych repozytoriów jak i przeszukiwanie ich zasobów.

Re3data
Wiarygodna i szeroko polecana międzynarodowa baza indeksująca repozytoria danych badawczych dotyczących wszystkich dziedzin wiedzy prowadzona przez German Research Fundation. Umożliwia wyszukiwanie repozytoriów według dziedziny wiedzy oraz kraju, w którym dane repozytorium jest prowadzone.

Aplikacje i przewodniki ułatwiające wyszukiwanie publikacji w otwartym dostępie

Otwarte zasoby edukacyjne. Szukaj, twórz, dziel się - przewodnik KOED 2019

Przycisk Google Scholar -  bezpłatna wtyczka dostępna dla przeglądarek Firefox, Chrome i Safari ułatwiająca dotarcie do artykułów pełnotekstowych bezpośrednio z wyników wyszukiwania w internecie.

Unpaywall - bezpłatna wtyczka dostępna dla przeglądarek Firefox, Chrome umożliwiająca automatyczne wyszukiwanie otwartych wersji publikacji naukowych. Po dotarciu do artykułu dostępnego wyłącznie po uiszczeniu opłaty, wystarczy nacisnąć zieloną ikonkę znajdującą się po prawej stronie ekranu, aby uzyskać dostęp do jego pełnotekstowej, darmowej wersji (jeśli taka istnieje).